(LSVN) - Chuyển đổi giao thông xanh là mục tiêu đúng đắn, nhưng cần được tiếp cận như một quá trình có lộ trình, có đồng thuận và có sự chăm chút từ thể chế đến cộng đồng.

Theo yêu cầu của Thủ tướng Chính phủ tại Chỉ thị số 20/CT-TTg về một số nhiệm vụ cấp bách, quyết liệt ngăn chặn, giải quyết tình trạng ô nhiễm môi trường, kể từ ngày 01/7/2026, Hà Nội sẽ cấm xe máy sử dụng nhiên liệu hóa thạch trong phạm vi Vành đai 1. Chủ trương này được triển khai với mục tiêu hướng đến giao thông xanh, giảm phát thải, cải thiện chất lượng không khí và từng bước hiện thực hóa chiến lược phát triển bền vững. Tuy nhiên, như một hòn đá ném xuống mặt hồ, chính sách này lập tức khơi dậy làn sóng tranh luận đa chiều trong dư luận.

Một đô thị sạch hơn là điều không ai phản đối, nhưng nếu “xanh” chỉ được hiểu là yếu tố môi trường, còn bỏ qua những vấn đề cấu trúc giao thông, sinh kế dân sinh và năng lực thực thi thì e rằng chưa đủ. Và nếu áp dụng một cách cứng nhắc, mệnh lệnh hành chính đó có thể tạo ra một hố ngăn cách lớn giữa chính sách và thực tế, giữa ý chí quản lý và cuộc sống thường nhật của người dân thành phố.

Điều dễ nhận thấy đầu tiên là lý do “môi trường” tuy đúng, nhưng chưa thể bao quát hết bản chất của bài toán giao thông Hà Nội.

Ảnh minh họa. Nguồn: Internet.

Giao thông Hà Nội hiện nay còn tồn tại nhiều vấn đề ở tầng cấu trúc, trong đó xe máy đóng một vai trò lưỡng tính: vừa là thủ phạm của sự lộn xộn, vừa là giải pháp tình thế cho những người cần di chuyển nhanh, rẻ và linh hoạt. Xe máy có thể luồn lách trong ngõ nhỏ, chở người bệnh ra trạm xá, đi làm công trình hay giao hàng vào giờ cao điểm. Nó phản ánh chính sự thiếu vắng của một hệ thống giao thông công cộng đủ mạnh, đủ sâu, đủ bao phủ đến từng “mạch máu” đô thị. Cấm xe máy vì lý do gây tai nạn, lộn xộn hay ùn tắc là có cơ sở, nhưng cần nhìn nhận rằng chính sự phát triển không đồng bộ của hạ tầng, quy hoạch thiếu tính liên thông và lực lượng quản lý mỏng mới là căn nguyên sâu xa của nhiều bất cập. Cấm chỉ là phần ngọn. Gỡ rối phải bắt đầu từ gốc.

Từ góc độ pháp lý, Luật Thủ đô và Luật Bảo vệ môi trường cho phép Hà Nội thực hiện các chính sách đặc thù, thí điểm, trong đó có biện pháp kiểm soát phương tiện cá nhân để bảo vệ môi trường sống. Tuy nhiên, không phải mọi quyết định hành chính mang danh “xanh hóa” đều có thể dễ dàng áp dụng nếu không làm rõ căn cứ pháp lý, thẩm quyền, đối tượng bị tác động và các chính sách bù đắp tương xứng.

Cấm xe máy xăng – về bản chất – là hạn chế một quyền công dân đã được pháp luật thừa nhận: quyền tự do đi lại bằng phương tiện hợp pháp. Việc hạn chế đó chỉ hợp pháp khi có phương tiện thay thế đủ điều kiện, chính sách hỗ trợ rõ ràng và quá trình chuyển tiếp minh bạch, công bằng.

Thực tế đang đặt ra hàng loạt thách thức lớn. Xe máy điện hiện có giá từ 15 đến 30 triệu đồng, chưa kể chi phí bảo dưỡng, thay pin – là gánh nặng đáng kể với người lao động thu nhập thấp. Không ít người dùng xe máy cũ như tài sản cuối cùng để mưu sinh: giao hàng, chạy xe công nghệ, bán rong… Việc yêu cầu họ đổi sang xe điện trong vòng chưa đầy hai năm, nếu không có hỗ trợ cụ thể, sẽ tạo ra áp lực lớn, thậm chí làm phát sinh phản ứng xã hội. Các chương trình đổi xe, hỗ trợ phí đăng ký, ưu đãi thuế chưa có cơ chế vận hành cụ thể. Các tuyến bus điện, metro còn mỏng, thiếu kết nối vùng, và chưa đủ sức thay thế vai trò xe máy trong nhiều tình huống đặc thù: chở người bệnh, đưa trẻ đi học, về quê, thăm mộ… Chưa kể đến thực tế bất cập khi người dân đi xe xăng vào nội đô sẽ phải gửi xe ở vành đai, rồi chuyển sang phương tiện khác – tốn thời gian, tốn chi phí, không thân thiện với người già, người yếu thế.

Nhưng hơn cả, đây không chỉ là bài toán về môi trường, giao thông hay pháp lý. Đó còn là bài toán của ký ức, của đời sống. Chiếc xe máy gắn với biết bao thế hệ người Việt – từ những chiếc Super Cub thời bao cấp đến xe Dream, xe Wave, xe số đời đầu của những gia đình bình dân. Nó không chỉ là phương tiện mà còn là biểu tượng sống động của giai đoạn đô thị hóa, là nơi chở cha mẹ đi làm, con đi học, chở người thân ra nghĩa trang, hay về lại quê xưa mỗi dịp giỗ Tết.

Không ai phủ nhận rằng Hà Nội cần trở nên xanh hơn, sạch hơn và văn minh hơn. Nhưng xanh phải đi cùng minh bạch, phải đồng bộ với chính sách xã hội và tương thích với cấu trúc hạ tầng hiện hữu. Nếu không, chính sách dễ rơi vào tình trạng hành chính hóa mục tiêu môi trường, trong khi lại bỏ quên nhu cầu căn bản của người dân – nhất là nhóm yếu thế. Đừng để những người từng góp phần làm nên diện mạo đô thị hiện đại hôm nay phải đứng ngoài cuộc chơi phát triển bền vững chỉ vì họ không đủ khả năng “chuyển đổi”.

Chuyển đổi giao thông xanh là mục tiêu đúng đắn, nhưng cần được tiếp cận như một quá trình có lộ trình, có đồng thuận và có sự chăm chút từ thể chế đến cộng đồng. Chỉ khi nào một người dân bình thường có thể tự tin rời bỏ xe cũ, tiếp cận phương tiện mới, và cảm thấy mình vẫn là một phần của đô thị văn minh ấy – khi đó, chính sách mới thực sự thành công. Xanh, đúng là một đích đến, nhưng để đến được đó, phải đi qua con đường có tên là công bằng.

Luật sư MAI THỊ THẢO

Phó Giám đốc Công ty Luật TNHH Trương Anh Tú