Gạo ST25, Nhựa Bình Minh là một trong số nhiều những doanh nghiệp lớn của Việt Nam hiện nay vẫn đang bị "đánh cắp" thương hiệu.

Thực trạng nhiều doanh nghiệp lớn, uy tín, lâu năm ở Việt Nam vẫn ngang nhiên bị "đánh cắp" thương hiệu vừa được các chuyên gia phân tích, thảo luận tại diễn đàn "Thể chế hóa đổi mới sáng tạo – Bảo vệ tài sản vô hình" theo tinh thần Nghị quyết 68-NQ/TW.

Các chuyên gia pháp lý cho biết, sở dĩ vấn nạn này không thể giải quyết dứt điểm, thậm chí lặp đi lặp lại là vì Việt Nam đang thiếu hành lang pháp lý để bảo vệ và phát triển thương hiệu của các doanh nghiệp.

Theo Luật sư Trương Anh Tú - Chủ tịch TAT Lawfirm - một trong những chuyên gia hàng đầu hiện nay về vấn đề sở hữu trí tuệ - cần biến thương hiệu của doanh nghiệp thành một thứ tài sản có thể định giá, gọi vốn.

Một doanh nhân về công nghệ cho biết, doanh nghiệp có người dùng thật, nền tảng thật, dữ liệu thật. Nhưng khi đi vay vốn, ngân hàng vẫn hỏi đến đất, xe để làm tài sản thế chấp. Câu chuyện phơi bày khoảng cách nhức nhối giữa sáng tạo và thể chế.

"Doanh nghiệp đã tạo ra giá trị vô hình thật, nhưng luật pháp vẫn chưa gọi tên chúng là tài sản", Luật sư Trương Anh Tú cho hay.

Luật sư Trương Anh Tú - Chủ tịch TAT Lawfirm

Vẫn theo chuyên gia pháp lý, Luật Sở hữu trí tuệ của Việt Nam đến nay chủ yếu chú trọng đến việc đăng ký, cấp văn bằng, xử lý vi phạm. Nhưng trong kỷ nguyên kinh tế số, khi hơn 80% giá trị doanh nghiệp toàn cầu nằm ở tài sản vô hình, một bộ luật chỉ dừng ở bảo hộ là chưa đủ. Luật mới phải mang triết lý hoàn toàn khác: Từ bảo vệ quyền cá nhân sang phát triển tài sản cho cả nền kinh tế, từ ghi nhận để lưu trữ sang ghi nhận để định giá, giao dịch và sinh lợi.

"Thế giới đã đi rất xa. Ở Mỹ, châu Âu, Nhật Bản, Singapore, tài sản trí tuệ từ lâu đã được định danh, định giá và tài chính hóa. Doanh nghiệp có thể thế chấp thương hiệu, dùng sáng chế để gọi vốn, đưa phần mềm và dữ liệu vào sổ sách kế toán. Tại Anh, sản phẩm do AI tạo ra vẫn được bảo hộ nếu có yếu tố huấn luyện từ con người. Mỹ có cơ chế bồi thường gấp ba lần thiệt hại trong vụ vi phạm IP cố ý. Đây là tư duy pháp lý hiện đại: Luật không đi sau công nghệ, mà mở đường cho công nghệ trở thành tài sản sinh lợi", ông Trương Anh Tú nói.

Khoảng trống giữa sáng tạo và quy định của pháp luật

Gạo ST25 hay Nhựa Bình Minh là nạn nhân của "vi phạm quyền sở hữu thương hiệu" trong nhiều năm qua. Nhãn hiệu gạo ST25 - từng được vinh danh là ngon nhất thế giới - suýt bị mất quyền bảo hộ tại Mỹ. Nhựa Bình Minh, hơn nửa thế kỷ gây dựng thương hiệu, liên tục bị xâm phạm mẫu mã, khiến việc định giá thương hiệu khi IPO hoặc M&A gặp nhiều khó khăn. Nếu không có bảo hộ, không thể định giá. Không định giá, không thể tài chính hóa. Không tài chính hóa, sáng tạo chỉ là vốn chết.

Theo Luật sư Trương Anh Tú, những ví dụ thực tiễn trên cho thấy "khoảng trống" rất lớn phơi bày khoảng cách nhức nhối giữa sáng tạo và quy định của pháp luật.

Chính vì vậy, Luật sư Trương Anh Tú nhấn mạnh, Luật Sở hữu trí tuệ sửa đổi tới đây không thể chỉ "vá" câu chữ, mà phải tạo ra một cuộc cách mạng thể chế. Cần ba bước đi quyết định. Thứ nhất, thừa nhận IP là tài sản có giá trị kinh tế, được định giá, ghi sổ kế toán, góp vốn, thế chấp, bảo hiểm và chuyển nhượng.

Thứ hai, xây dựng hệ thống định giá minh bạch, có chuẩn quốc gia tham chiếu ISO/IVS, có cơ quan độc lập và cơ sở dữ liệu royaltyrates thực tiễn.

Thứ ba, kết nối chặt chẽ với thị trường tài chính – ngân hàng, bảo hiểm, quỹ đầu tư – để dòng vốn chảy trực tiếp vào sáng tạo. Chỉ khi ba trụ cột này được luật hóa, Việt Nam mới có thể hình thành một nền kinh tế tài sản vô hình thực sự.

Theo chuyên gia pháp lý, lộ trình thực thi có thể phân kỳ: ngắn hạn, triển khai sandbox IP finance, chuẩn hóa định giá và hồ sơ tín dụng IP; trung hạn, vận hành cổng đăng ký IP thế chấp, áp dụng ưu đãi thuế cho giao dịch IP, thiết lập hội đồng định giá độc lập; dài hạn, hình thành thị trường chứng khoán hóa IP (IP-backed securities), tích hợp AI và Big Data để dự báo giá trị tài sản trí tuệ và phục vụ thị trường vốn.

Doanh nghiệp Việt cũng cần chủ động ngay từ bây giờ: Rà soát và bảo hộ IP xuyên biên giới, chuẩn hóa hồ sơ định giá, tích hợp IP vào kế hoạch tài chính, sẵn sàng tham gia sandbox cùng ngân hàng và tổ chức định giá độc lập. Nhà nước không thể đi một mình, và doanh nghiệp không thể đứng ngoài. Đây phải là sự đồng hành của cả hệ sinh thái.

Trong thế kỷ 21, tài nguyên quan trọng nhất của một quốc gia không còn là dầu mỏ hay than đá, mà là trí tuệ. Nếu luật chỉ dừng lại ở bảo hộ quyền, sáng tạo sẽ bị trói chân trong sổ sách. Nếu luật dám chuyển mình sang phát triển tài sản, trí tuệ Việt Nam sẽ không chỉ được bảo vệ, mà còn trở thành vốn thật, sinh lời thật, để Việt Nam không chỉ tăng trưởng bằng chất xám, mà còn có thể dẫn đầu bằng trí tuệ.

Liên quan đến vấn đề này, ông Phạm Trường Giang, Tổng Giám đốc CP Eurohouse Việt Nam cho biết, hai sản phẩm "kiểu dáng thanh kim loại định hình" của công ty Eurohouse đang được bảo hộ theo Bằng độc quyền kiểu dáng công nghiệp, đã bị một công ty khác cùng lĩnh vực xâm phạm, sản xuất và kinh doanh trên thị trường. Dù Công ty CP Eurohouse đã nhiều lần cảnh báo, gửi văn bản, thậm chí chủ động yêu cầu giám định và có kết luận giám định khẳng định hành vi xâm phạm, song phía công ty này vẫn cố tình sản xuất và kinh doanh sản phẩm vi phạm.

Ông Phạm Trường Giang, Tổng Giám đốc CP Eurohouse Việt Nam

Đại diện Công ty CP Eurohouse Việt Nam khẳng định, đơn vị này đang làm các thủ tục pháp lý cần thiết để bảo vệ doanh nghiệp đang bị xâm phạm tài sản vô hình là quyền sở hữu công nghiệp.

Về những bất cập trong cơ chế xử lý vi phạm quyền sở hữu trí tuệ hiện nay, theo ông Phạm Trường Giang, việc xử lý vi phạm phụ thuộc nhiều vào chứng cứ bắt quả tang hàng hóa vi phạm; chế tài xử phạt hành chính còn chưa đủ sức răn đe; cơ chế phối hợp giữa cơ quan thực thi còn chồng chéo, thiếu tính chủ động…

Để khắc phục tình trạng trên, đại diện doanh nghiệp cho rằng, cần nâng cao hiệu lực thực thi kết luận giám định; tăng mức xử phạt để đảm bảo tính răn đe; thiết lập cơ chế biện pháp khẩn cấp tạm thời. tăng cường vai trò phối hợp liên ngành để xử lý minh bạch, nhanh chóng. Bên cạnh đó, cần công khai minh bạch thông tin xử lý vi phạm nhằm cảnh báo, răn đe và bảo vệ doanh nghiệp tuân thủ pháp luật.