(LSVN) - Một dòng code sai có thể khiến hàng triệu đô la bốc hơi. Nhưng khi người lập trình biến mất, ai sẽ chịu trách nhiệm? Câu hỏi ấy đang thách thức không chỉ giới công nghệ mà cả hệ thống pháp luật của mọi quốc gia, nơi hợp đồng đã không còn nằm trên giấy, mà chạy bằng thuật toán.

Trong thế giới blockchain, “hợp đồng thông minh” được ca ngợi như phát minh mang tính cách mạng: không cần trung gian, không thể sửa đổi, tự động thực thi khi điều kiện được lập trình sẵn. Nhưng đằng sau những dòng mã tưởng như vô cảm ấy là câu hỏi chưa có lời giải: nếu hợp đồng tự vận hành, vậy ai chịu trách nhiệm khi kết quả sai? “Thông minh” về công nghệ không đồng nghĩa “minh bạch” về pháp lý.

Ảnh minh hoạ.

Hợp đồng, dù được viết bằng ngôn ngữ lập trình hay ngôn ngữ con người, vẫn là sự thỏa thuận ý chí giữa những chủ thể pháp lý. Khi ý chí ấy được “mã hóa”, liệu có còn được xem là tự nguyện, có thể chứng minh và được bảo vệ? Luật hiện hành chưa kịp định danh loại hợp đồng này, nên mọi tranh chấp vẫn phải xử lý bằng những nguyên tắc của Bộ luật Dân sự: năng lực chủ thể, ý chí, nội dung và hình thức. Nhưng trong không gian số, những yếu tố ấy trở nên mong manh, người ký không gặp nhau, hợp đồng không có giấy, giao dịch không biên giới, và dấu vết chỉ còn là chuỗi dữ liệu.

Thế giới đã sớm nhận ra rủi ro. Vụ DAO năm 2016 trên nền tảng Ethereum là một lời cảnh tỉnh: chỉ vì một lỗi mã, khoảng 50-60 triệu USD đã biến mất, khiến cộng đồng buộc phải “chia chuỗi” để khôi phục, sinh ra hai hệ thống Ethereum và Ethereum Classic. Blockchain vẫn chạy đúng như lập trình, nhưng kết quả lại trái với công bằng. Ở góc độ pháp lý, lỗi nằm ở đâu? Ở người lập trình, ở nền tảng, hay ở người dùng? Khi chưa có cơ chế quy trách, thiệt hại sẽ trôi theo dòng dữ liệu vô danh. Công nghệ không vô tội, nhưng cũng không thể bị kết tội, nếu luật chưa định nghĩa được trách nhiệm.

Điều khó hơn cả là xác định thẩm quyền. Một hợp đồng có thể được ký giữa hai người ở hai châu lục, lưu trên máy chủ ở nơi thứ ba, thanh toán bằng đồng tiền mà không quốc gia nào công nhận. Khi tranh chấp nổ ra, tòa án Việt Nam có thẩm quyền không? Dùng luật nào để xử? Làm sao xác định chủ thể thật sự nắm giữ khóa ví, khi danh tính chỉ là dãy ký tự? Đó là khoảng trống lớn mà không thể lấp bằng tinh thần “thí điểm”.

Tại Singapore, tòa án đã số hóa toàn diện với hệ thống CJTS, cho phép người dân giải quyết tranh chấp trực tuyến. Những vụ liên quan đến blockchain hay tài sản số thường được đưa ra Trọng tài quốc tế Singapore (SIAC), dù hiện chưa có quy tắc riêng cho lĩnh vực này.Ở Anh, chính phủ đang hoàn thiện Dự luật về tài sản số (Property Bill), song hành cùng Đạo luật Chứng từ thương mại điện tử 2023, theo khuyến nghị của Law Commission nhằm công nhận tài sản số là một nhóm tài sản mới được pháp luật bảo vệ. Liên minh châu Âu đã đi trước một bước với quy định MiCA (2023/1114) – áp dụng cho token ổn định và token tham chiếu từ 30/6/2024, và cho toàn bộ thị trường tiền mã hóa từ 30/12/2024. Những bước tiến này cho thấy, khi có tầm nhìn thể chế, pháp luật hoàn toàn có thể đi kịp công nghệ.

Tại Việt Nam, Nghị quyết số 05/NQ-CP ngày 09/9/2025 của Chính phủ đã cho phép thí điểm thị trường tài sản mã hóa, với nguyên tắc “thận trọng, có kiểm soát” và thời hạn thử nghiệm 5 năm. Tuy nhiên, thí điểm chỉ là bước khởi đầu – không thể thay thế cho việc xây dựng khung pháp lý chính thức.

Khi tài sản số đã nằm trong ví điện tử của hàng triệu người dân, mọi sự chậm trễ về thể chế không còn là vấn đề kỹ thuật, mà là thước đo năng lực thích ứng của hệ thống pháp luật. Pháp luật chậm một bước, rủi ro sẽ đi trước nhiều bước. Không có khuôn khổ rõ ràng, trách nhiệm và quyền lợi của người dân, doanh nghiệp sẽ không được bảo đảm đầy đủ.

Giải pháp không nằm ở việc phủ nhận công nghệ, mà ở việc xây dựng một khung thể chế đủ thông minh để hiểu và kiểm soát công nghệ. Hợp đồng thông minh cần được công nhận là một hình thức giao kết hợp pháp nếu có bằng chứng về sự đồng thuận của các bên. Việt Nam cần sớm ban hành quy định về xác thực dữ liệu, chứng thực hash, timestamp, chữ ký số trên blockchain như chứng cứ điện tử chính thức. Và trên hết, cần hình thành thiết chế giải quyết tranh chấp công nghệ, một tòa án hoặc trung tâm trọng tài có thẩm phán và chuyên gia blockchain cùng tham gia, xét xử trực tuyến (ODR) những tranh chấp phi biên giới.

Luật không thể tiếp tục đứng ngoài cuộc chơi công nghệ. Càng chậm, rủi ro càng lớn. Một xã hội không thể để các giao dịch hàng trăm tỷ đồng vận hành trong bóng tối, không có hợp đồng được bảo hộ, không có cơ chế khiếu nại, không có người chịu trách nhiệm. Công nghệ tạo ra tốc độ, nhưng chỉ luật pháp mới tạo ra niềm tin.

Khi hợp đồng đã biết tự ký, tự thực thi và tự thanh toán, thì luật cũng phải biết tự thích ứng, tự diễn giải và tự bảo vệ công lý. Luật phải trở nên thông minh – không chỉ hiểu công nghệ, mà còn đủ nhân văn để bảo vệ con người trước công nghệ. Nếu luật không đi cùng, không bảo vệ, thì cái mới sẽ tự sinh rồi tự diệt, để lại rủi ro, tiếng xấu và mất kiểm soát. “Code không có lương tri. Luật phải đi kịp để bảo vệ con người trước công nghệ.” Đó không chỉ là lời cảnh báo, mà là mệnh lệnh của thời đại số.

Luật sư TRƯƠNG ANH TÚ

Chủ tịch TAT Law Firm

Luật sư Trương Anh Tú - Chủ tịch TAT Law Firm, chuyên gia về pháp lý công nghệ và quản trị rủi ro doanh nghiệp.

Ông giúp doanh nghiệp biến rủi ro pháp lý thành lợi thế cạnh tranh, xây dựng hệ thống vận hành tuân thủ và bền vững. Với hơn 20 năm kinh nghiệm, ông đồng hành cùng hàng trăm doanh nghiệp trong đầu tư, sở hữu trí tuệ, tài sản số và hợp đồng thông minh.

Ông là Ủy viên Thường vụ Trung ương Hội Kinh tế Môi trường Việt Nam, góp phần kiến tạo khung thể chế cho nền kinh tế số Việt Nam