Tinh thần khách quan và công bằng trong nguyên tắc “Không ai có thể làm quan tòa trong chính vụ việc của mình” dù không được ghi nhận trực tiếp trong luật pháp Việt Nam, nhưng từ lâu đã thấm nhuần trong mọi hoạt động xét xử, thanh tra và điều tra. Nguyên tắc này len lỏi từ tố tụng hình sự, dân sự đến giải quyết tranh chấp thương mại và thanh tra hành chính, góp phần bảo đảm niềm tin vào công lý và sự minh bạch của hệ thống pháp luật.

Nguyên tắc “Nemo iudex in causa sua”, xuất phát từ Luật La Mã cổ đại, mang thông điệp rõ ràng: Không ai có thể tự mình phán xét khi chính mình có liên quan đến vụ việc. Mặc dù không được ghi nhận trực tiếp trong các văn bản pháp luật Việt Nam và ít được các chuyên gia nhắc đến một cách cụ thể, nhưng tinh thần của nguyên tắc này đã thấm nhuần trong các đạo luật quan trọng và thực tiễn xét xử. Từ Bộ luật Hình sự, Bộ luật Tố tụng Hình sự đến Bộ luật Dân sự, Bộ luật Tố tụng Dân sự và Luật Trọng tài Thương mại, tất cả đều chứa đựng giá trị cốt lõi của nguyên tắc này: đảm bảo tính khách quan, minh bạch và công bằng.

Khách quan trong tố tụng hình sự

Trong tố tụng hình sự, bảo đảm tính khách quan là điều kiện sống còn để tránh oan sai và bảo vệ quyền con người. Bộ luật Tố tụng Hình sự 2015 quy định rõ các trường hợp thẩm phán, hội thẩm, kiểm sát viên và điều tra viên phải rút lui hoặc bị thay đổi nếu có căn cứ cho thấy họ không thể đảm bảo tính khách quan. Điều 49 của bộ luật này yêu cầu thẩm phán phải từ chối xét xử nếu có mối quan hệ thân thích hoặc lợi ích liên quan đến bị can, bị cáo hay người bị hại. Đây là rào cản ngăn chặn xung đột lợi ích và giữ cho phán quyết không bị chi phối bởi tình cảm hay lợi ích cá nhân.

Công bằng trong tố tụng dân sự

Tương tự, Bộ luật Tố tụng Dân sự 2015 cũng đề cao tính khách quan và vô tư khi giải quyết tranh chấp. Điều 52 quy định thẩm phán phải rút lui khi có mối quan hệ thân thích hoặc quyền lợi liên quan đến vụ án. Điều này giúp các vụ tranh chấp dân sự được giải quyết một cách công bằng, không thiên vị và không làm giảm niềm tin của người dân vào hệ thống tư pháp.

Minh bạch trong trọng tài thương mại

Trong lĩnh vực giải quyết tranh chấp thương mại, tinh thần của nguyên tắc này được thể hiện rõ trong Luật Trọng tài Thương mại 2010. Điều 42 quy định trọng tài viên phải từ chối hoặc bị thay đổi nếu có lợi ích liên quan đến một trong các bên tranh chấp. Quy định này đảm bảo rằng phán quyết trọng tài được đưa ra một cách minh bạch, không bị chi phối bởi bất kỳ mối quan hệ lợi ích nào.

Khách quan trong hoạt động thanh tra và điều tra

Trong hoạt động thanh tra, Luật Thanh tra 2022 yêu cầu thanh tra viên không được tham gia thanh tra vụ việc mà mình có lợi ích liên quan. Điều này đảm bảo rằng kết luận thanh tra được đưa ra một cách vô tư và đáng tin cậy. Tương tự, trong điều tra hình sự, nếu điều tra viên có mối quan hệ thân thích hoặc lợi ích liên quan đến người bị điều tra, họ buộc phải rút lui để đảm bảo tính khách quan trong quá trình điều tra.

Ý nghĩa thực tiễn và niềm tin công lý

Tinh thần của nguyên tắc “Nemo iudex in causa sua” đóng vai trò cốt lõi trong việc xây dựng niềm tin vào hệ thống pháp luật. Khi các quyết định được đưa ra một cách khách quan, công lý sẽ được thực thi đúng đắn và minh bạch. Nếu vi phạm nguyên tắc này, hệ quả sẽ là bất công, suy giảm niềm tin vào pháp luật và tạo ra tiền lệ xấu. Do đó, việc tuân thủ tinh thần khách quan và công bằng là trách nhiệm không chỉ của những người làm công tác xét xử mà còn của toàn bộ hệ thống pháp quyền.

Dù không được ghi nhận một cách cụ thể và trực tiếp, tinh thần của nguyên tắc “Nemo iudex in causa sua” đã và đang len lỏi trong từng điều luật và hoạt động thực tiễn tại Việt Nam. Sự khách quan và minh bạch là nền tảng cốt lõi để bảo vệ công lý và duy trì lòng tin của nhân dân. Hiểu và thực hành tinh thần của nguyên tắc này chính là cam kết xây dựng một hệ thống pháp luật công minh và đáng tin cậy.

TAT LAW FIRM hy vọng rằng việc thấu hiểu và thực hành tinh thần của nguyên tắc này sẽ góp phần xây dựng một hệ thống pháp luật ngày càng công minh và đáng tin cậy.