Nhiều doanh nghiệp Việt đang có phần mềm thật, người dùng thật, nền tảng thật, nhưng khi đi gọi vốn, vẫn không có gì để trình bày ngoài… sự tự tin.

Sáng tạo có thể là điểm xuất phát, nhưng nếu không tài sản hoá được ý tưởng, thì đích đến vẫn mãi nằm ngoài tầm với.

Trong một buổi tư vấn gần đây, đại diện một startup công nghệ chia sẻ họ đang vận hành nền tảng có hàng chục nghìn người dùng, đã có khách hàng trả phí và được đánh giá tích cực bởi các nhà tăng tốc. Nhưng khi tìm đến ngân hàng và quỹ đầu tư, họ nhận lại một câu hỏi đơn giản mà đau đáu: “Tài sản đảm bảo là gì? Phần mềm này đã định giá chưa? Có đăng ký bản quyền không? Có ghi nhận vào báo cáo tài chính không?”

Họ im lặng. Họ chưa từng coi đó là “tài sản”. Phần mềm là sản phẩm kỹ thuật, dữ liệu là “by-product”, ý tưởng là thứ vô hình – không ai nghĩ đến chuyện phải đăng ký, ghi sổ hay bảo hộ. Và vì thế, dù có tiềm năng tăng trưởng, doanh nghiệp vẫn không thể gọi vốn, không thể thế chấp, không thể chứng minh giá trị.

Tài sản trí tuệ: Tài sản thật – nhưng bị bỏ quên trong sổ sách

Nhiều doanh nghiệp Việt, đặc biệt là doanh nghiệp công nghệ, startup, thiết kế, sản xuất kỹ thuật cao, đang sở hữu tài sản trí tuệ có giá trị thật sự: phần mềm, nền tảng, thuật toán, nhãn hiệu, thiết kế kỹ thuật, danh mục dữ liệu người dùng… Nhưng thay vì được coi là tài sản, những giá trị này thường bị xếp vào nhóm “chi phí R&D”, “hoạt động thử nghiệm” hoặc “công cụ phụ trợ”.

Và đó chính là điểm nghẽn lớn nhất khiến doanh nghiệp Việt không thể tài chính hóa ý tưởng. Khi không có đăng ký, không có định giá, không có ghi nhận kế toán – thì dù có sáng tạo cũng không biến được thành tài sản. Mà đã không có tài sản, thì sẽ không có khả năng vay vốn, kêu gọi đầu tư, hay bảo vệ lợi thế cạnh tranh.

Ba điểm nghẽn khiến doanh nghiệp “vô hình hóa” tài sản vô hình

Thứ nhất, là tư duy quản trị. Nhiều chủ doanh nghiệp vẫn xem tài sản trí tuệ như thứ “có thì tốt, không có cũng chẳng sao”. Họ không xác lập quyền sở hữu, không cập nhật giá trị, không tích hợp IP vào chiến lược kinh doanh. Trong khi đó, đối thủ quốc tế có thể bỏ vốn lớn để mua lấy đúng công nghệ hoặc giải pháp ấy – vì họ hiểu rằng IP là một loại quyền lực trong thị trường hiện đại.

Thứ hai, là năng lực nội bộ. Phần lớn doanh nghiệp Việt không có bộ phận chuyên trách sở hữu trí tuệ, không có cố vấn IP Strategy, không biết quy trình định giá hay ghi nhận IP theo chuẩn mực kế toán quốc tế (IAS 38). Khi bị sao chép, không có cơ sở khởi kiện. Khi muốn chuyển nhượng, không có gì để chứng minh. Tài sản vô hình – vì thế – trở thành “vô giá trị” trên giấy tờ.

Thứ ba, là thiếu liên kết hệ sinh thái. Doanh nghiệp chưa kết nối với đơn vị định giá IP, chưa biết cách làm việc với ngân hàng về tài sản bảo đảm vô hình, chưa tiếp cận các quỹ đầu tư có kinh nghiệm thẩm định IP. Khi một hệ sinh thái chưa hình thành, thì tài sản trí tuệ – dù có – cũng khó đi được vào đời sống tài chính.

“Chúng tôi từng tư vấn cho nhiều doanh nghiệp, từ startup công nghệ đến công ty nội thất, đều có điểm chung: có ý tưởng tốt, nền tảng thật, người dùng thật… nhưng chưa từng đăng ký quyền sở hữu, chưa từng định giá, chưa từng đưa IP vào kế hoạch phát triển. Tài sản trí tuệ không thể tự sinh lời nếu doanh nghiệp không chủ động quản trị, bảo hộ và tích hợp IP vào chiến lược tăng trưởng".

Luật sư Trương Anh Tú, Chủ tịch TAT Law Firm - Ủy viên Thường vụ Trung ương Hội Kinh tế Môi trường Việt Nam. Chuyên gia pháp lý về
sở hữu trí tuệ, tài sản vô hình và chuyển đổi thể chế đổi mới sáng tạo tại Việt Nam

Không tài sản hoá được – sáng tạo sẽ trở thành “món quà miễn phí” cho đối thủ

Hàng loạt trường hợp startup Việt bị “copy ý tưởng”, “sao chép thiết kế”, “tách nhóm sáng lập mang đi nơi khác”… nhưng không thể phản ứng – vì không có cơ sở pháp lý xác lập quyền sở hữu. Thậm chí, có trường hợp bị chính đối tác thương mại nước ngoài đăng ký bản quyền tại nước ngoài trước, khiến chính chủ phải… mua lại ý tưởng của mình.

Khi không coi ý tưởng là tài sản, doanh nghiệp đang mặc định rằng sáng tạo là tài nguyên chung – ai dùng cũng được, ai đăng ký trước thì thắng. Trong khi đó, ở các quốc gia phát triển, từ startup đến tập đoàn, tài sản trí tuệ được ghi nhận bài bản như một loại tài sản tài chính, có thể góp vốn, định giá, thế chấp, chuyển nhượng, gọi vốn và bảo hiểm.

Hành trình “tài sản hóa” ý tưởng: Không xa vời, nhưng cần bắt đầu

Một ý tưởng sáng tạo, để trở thành tài sản, không cần phải đạt trình độ toàn cầu hay sở hữu công nghệ độc quyền. Doanh nghiệp chỉ cần bắt đầu bằng việc: Đăng ký quyền sở hữu trí tuệ (bản quyền phần mềm, thương hiệu, kiểu dáng, sáng chế…). Định danh và định giá IP theo chuẩn mực kế toán, thông qua đơn vị tư vấn hoặc hướng dẫn chuyên ngành. Tích hợp IP vào chiến lược doanh nghiệp: xác định rõ tài sản vô hình nào là lõi, là đòn bẩy tăng trưởng, là yếu tố quyết định năng lực cạnh tranh. Xây dựng bộ máy quản trị tài sản vô hình, dù chỉ là một nhóm nhỏ phụ trách theo dõi – cập nhật – khai thác IP.

Đó là những bước thiết thực để tài sản trí tuệ “sống thật” trong hệ thống vận hành doanh nghiệp, thay vì chỉ nằm trên danh thiếp hay slide giới thiệu.

Coi nhẹ IP là chiến lược ngắn hạn và sai lầm dài hạn

Doanh nghiệp Việt không thể mãi cạnh tranh bằng chi phí thấp và tốc độ làm nhanh. Khi thị trường quốc tế yêu cầu minh bạch, định giá, báo cáo tài chính rõ ràng, thì tài sản vô hình sẽ là “chứng minh thư” của doanh nghiệp sáng tạo.

Tư duy tài sản hoá không phải là đặc quyền của startup công nghệ. Đó phải là năng lực cốt lõi của mọi doanh nghiệp đổi mới sáng tạo – từ nông nghiệp công nghệ cao, sản xuất linh kiện, thiết kế nội thất, phần mềm, AI, dữ liệu, giáo dục số, đến thương mại điện tử.