Tôi không nhớ rõ mình đã đi qua bao nhiêu phiên tòa. Nhưng tôi nhớ rất rõ cảm giác sau một phiên xử cuối năm nọ: không thắng, không thua – chỉ như vừa cố gắng giữ lại một dòng chảy đang lặng lẽ nghiêng. 

Không phải đối phương quá mạnh. Không phải luật pháp quá rối. Mà bởi chính hệ thống – cái hệ thống từng được tin là giữ cán cân – đang đứng lệch. Và khi nó đứng lệch, mọi lập luận, mọi sự thật, mọi nỗ lực bên dưới cũng tự khắc trôi đi chệch hướng. 

Công lý không phải dòng sông tự biết tìm về đúng bờ. Nó cần người giữ dòng. Và nếu tất cả cùng ngoảnh mặt, thì ai sẽ là người đứng giữa mà cản lại?

Ảnh minh họa  

Một ngày đầu năm, có người gõ cửa văn phòng tôi. Một doanh nhân đã về hưu, từng điều hành những thương vụ nghìn tỷ, nay lặng lẽ như người vừa đánh mất phương hướng. 

“Hơn 200 tỷ đồng tôi gửi ngân hàng – giờ không cánh mà bay. Họ bảo tôi… đi kiện.” 

Giọng ông khản đi, như đã khô cả chỗ dựa tinh thần cuối cùng. Tôi hỏi ông có sổ tiết kiệm không. Ông gật đầu. Có đầy đủ giấy tờ, hợp đồng, phiếu xác nhận. Tất cả đều hợp lệ. Nhưng tài khoản thì đã rút sạch. Nhân viên ngân hàng – người trực tiếp quản lý – đã giả chữ ký, rút từng đợt, rồi bỏ trốn. 

Phản hồi chính thức của ngân hàng là: 

“Hành vi cá nhân. Không thuộc trách nhiệm tổ chức.” 

Không một lời xin lỗi. Không một biểu hiện chia sẻ. Chỉ một công văn in chữ đen trên nền giấy trắng, được đóng dấu như thể đóng nắp một chiếc quan tài - lạnh lẽo, dứt khoát, vô can. 

Tôi không hỏi thêm ông một câu nào. Tôi tự hỏi chính mình – và hỏi cả những người đang ngồi ở trung tâm điều hành hệ thống tài chính: 

Ngân hàng là ai trong mối quan hệ này? Là người giữ tiền như một gã trông xe ngoài phố – mất xe, khách tự chịu? Hay là người vay tiền để kinh doanh – mà đã vay thì phải hoàn trả, bất kể lỗi nằm ở đâu? 

Thực tế, họ không giữ. Họ sử dụng dòng tiền ấy để tạo lợi nhuận, chia cổ tức, tăng vốn, quảng bá hình ảnh… Nhưng khi có sai phạm nội bộ, thì họ rút tay, phủ nhận mọi nghĩa vụ, đẩy người gửi vào một hành trình pháp lý mà chính họ biết là bất lợi cho bên yếu thế. 

Nếu hệ thống này được phép vận hành như vậy, thì sự đổ vỡ không bắt đầu từ mất tiền – mà từ mất niềm tin. Mà khi công lý bị đánh đổi để giữ thể diện tổ chức, thì sớm hay muộn, chính tổ chức ấy cũng sẽ sụp. 

Tôi không vội nộp đơn khởi kiện. Tôi viết. Viết đơn kiến nghị. Viết bài phản biện. Viết thư gửi đến những nơi có thể lắng nghe. Không để tạo áp lực, mà để nhắc lại một nguyên tắc đã bị lãng quên: đã nhận giữ thì phải giữ được. Đã hưởng lợi thì phải có trách nhiệm. 

Câu chuyện lan ra. Người dân từng trải qua những vụ việc tương tự bắt đầu gửi thư về, gọi điện đến. Họ không đòi hỏi gì – chỉ muốn được lắng nghe. Chỉ muốn có người nói thay họ những điều lẽ ra phải được hệ thống bảo vệ từ đầu. 

Rồi sau nhiều cuộc họp kín – những cuộc họp mà tôi không được mời – ngân hàng thay đổi lập trường. Họ chấp nhận hoàn trả phần lớn số tiền. Không có lời xin lỗi, không có văn bản thừa nhận trách nhiệm. Nhưng đó là một sự im lặng mang tính thừa nhận. 

Tôi không bước vào tòa án trong vụ này. Nhưng tôi biết: một phần dòng chảy đã được giữ lại – không bằng quyền lực, mà bằng sự thật và nguyên tắc. 

Chỉ ít lâu sau, một dòng chảy khác lại cuộn đến – lần này không chảy qua tài khoản ngân hàng, mà tràn trên từng tuyến phố. 

Một hãng taxi truyền thống – từng dẫn đầu thị trường – rơi vào khủng hoảng khi đối mặt với sự trỗi dậy của một nền tảng gọi xe công nghệ. 

Giá rẻ. Khuyến mãi dồn dập. Đội ngũ tài xế linh hoạt. Và đặc biệt – gần như miễn nhiễm với mọi nghĩa vụ pháp lý mà doanh nghiệp truyền thống phải tuân thủ: không đăng ký xe, không lắp định vị, không kiểm định, không chịu thuế tương xứng. 

Họ kiện. Không phải để giành lại thị phần – mà để giành lại một nguyên tắc: đã tham gia cuộc chơi, thì phải đứng cùng luật chơi. 

Nhiều người mỉm cười: 

“Cái cũ kiện cái mới, thì chỉ có thua.” 

Tôi không cười. Tôi hiểu: điều bất công thường ẩn mình dưới danh nghĩa tiến bộ. Và sự chênh lệch hay được gọi bằng cái tên đổi mới. 

Tôi không đại diện chính thức cho bên nào. Nhưng tôi được mời vào những cuộc họp chiến lược ban đầu. Tôi không lên báo, không ra mặt. Nhưng từng đoạn lập luận, từng cách dựng hồ sơ pháp lý đều có dấu tay nghề của tôi – lặng lẽ, nhưng đủ sức đẩy ngược một làn sóng. 

Chúng tôi không chỉ hỏi: 

“Ứng dụng kia là kết nối hay điều hành?” 

Chúng tôi chứng minh: họ quyết giá, điều chỉnh hành vi tài xế, kiểm soát dòng tiền và dữ liệu. 

Vậy nếu không phải doanh nghiệp vận tải, thì họ là gì? Và nếu là doanh nghiệp vận tải, sao lại được đứng trên luật? 

Luật chưa theo kịp. Nhưng không có nghĩa họ được đứng ngoài luật. 

Tòa tuyên hãng truyền thống thắng một phần. Ứng dụng bị buộc bồi thường – không nhiều, nhưng đủ để xác lập một nguyên lý: kẻ mạnh công nghệ cũng phải cúi đầu trước luật pháp. 

Tôi không dự buổi tuyên án. Nhưng tôi nhận được một tin nhắn từ một người điều hành hãng taxi: 

“Chúng tôi đã giữ được luật.” 

Hai vụ việc. Một về hơn 200 tỷ đồng bốc hơi. Một về thị phần của hàng vạn tài xế bị đẩy lùi. 

Cả hai đều là những nhánh của cùng một dòng nước – dòng nước của sự chênh lệch, của cái sai được bọc bằng lý do hợp lý, của sự im lặng được ngụy trang thành nguyên tắc hành chính. 

Tôi biết không hệ thống nào là hoàn hảo. Nhưng cũng biết: nếu người trong cuộc không lên tiếng, thì sự im lặng ấy sẽ dần trở thành chuẩn mực mới – nguy hiểm hơn cả cái sai. 

Và câu hỏi vẫn không đổi: Khi công lý bắt đầu nghiêng – ai sẽ là người đứng lại? 

Không phải thẩm phán. Không phải nhà làm luật. Không phải chính trị gia. 

Mà là những người nhìn thấy điểm lệch sớm hơn người khác – và không quay đi. 

Tôi không nghĩ mình đặc biệt. Nhưng tôi tin, nếu người hiểu luật mà cũng im lặng, thì chẳng khác nào giúp cái sai được hợp thức hóa. 

Tôi vẫn nhắc các cộng sự: 

Nghề luật không cần tiếng vỗ tay. Chỉ cần đủ bản lĩnh để không nghiêng theo khi cán cân bắt đầu lệch. 

Bởi nếu tất cả cùng đứng yên, thì dòng nước kia sẽ cuốn cả những người chưa kịp nói lên điều đúng. 

Tôi đã thấy điều đúng biến mất. Không phải vì có ai sai. 

Mà vì đến cuối cùng… chẳng còn ai đứng lại để nhớ nó đã từng tồn tại. 

(Câu chuyện dưới đây đã được thay đổi tên nhân vật và tình tiết để bảo đảm nguyên tắc nghề nghiệp. Nhưng tinh thần, bài học và bản lĩnh hành nghề – là có thật. Và luôn là như thế.) 

(Hết kỳ 14)

Kính mời Quý bạn đọc xem lại các bài bút ký đã ra mắt của Luật sư Trương Anh Tú: 

KỲ 13: CHIẾC DÙI ĐỤC TƯỞNG TƯỢNG

KỲ 12: HỒ SƠ "BẰNG VÀNG"

KỲ 11: MƯỜI NĂM GÕ CỬA CÔNG LÝ - HÀNH TRÌNH ĐỊNH DANH CONDOTEL