(LSVN) - Khi AI, phần mềm không được bảo hộ, dữ liệu không được định danh, sáng tạo không thể tài chính hóa, doanh nghiệp Việt sẽ luôn thua ngay trên sân nhà.

Đó không còn là câu chuyện lý thuyết. Viettel đã rót hơn 27.000 tỉ đồng để xây dựng hai trung tâm dữ liệu và nghiên cứu AI tại Hòa Lạc và An Khánh. FPT Smart Cloud đầu tư nền tảng AI đa ngôn ngữ cho hàng loạt tập đoàn lớn. VinBigData xây dựng kho dữ liệu y sinh học lớn nhất Việt Nam. Zalo AI theo đuổi thị giác máy tính, xử lý ngôn ngữ tự nhiên và nhận diện giọng nói ở độ phức tạp cao. Nhưng tất cả những tài sản đó - phần mềm, dữ liệu, thuật toán, mô hình học sâu - hiện vẫn bị hạch toán như “chi phí nghiên cứu”, không được định giá, không được ghi nhận, không được thế chấp, và không thể tính vào giá trị doanh nghiệp khi gọi vốn hay M&A.

Trong một phiên tọa đàm về công nghệ, một CEO trẻ chia sẻ: “Chúng tôi có sản phẩm AI đã thương mại hóa, hàng triệu người dùng, dữ liệu độc quyền. Nhưng khi đi gọi vốn, câu đầu tiên vẫn là: Anh có tài sản gì để thế chấp?” Câu hỏi tưởng như vô lý, nhưng lại là thực tế khắc nghiệt của một hệ thống pháp lý chưa theo kịp bước tiến công nghệ. Khi luật đứng ngoài cuộc, doanh nghiệp mất khả năng tài chính hóa tài sản. Khi tòa án chưa có cơ sở pháp lý, tranh chấp bị xử lý theo cảm tính hoặc bỏ ngỏ. Và khi ngân hàng - bảo hiểm - kiểm toán không có công cụ để định giá phần mềm, đổi mới sáng tạo trở nên mong manh như một ý tưởng chưa kịp viết ra giấy.

Ảnh minh họa. Nguồn: Internet.

Trong khi ta còn tranh cãi AI có phải là tác giả, thế giới đã đi thẳng đến đích: coi phần mềm, dữ liệu huấn luyện và mô hình AI là tài sản vô hình có thể định giá, ghi sổ, chuyển nhượng, thế chấp, IPO. Mỹ, Nhật, Hàn, Singapore đều đã làm. Anh bảo hộ sản phẩm AI nếu có dấu ấn con người. Nhật xem thuật toán AI và dữ liệu lớn là tài sản công nghiệp đặc thù. Tư duy thể chế hiện đại không dừng ở định nghĩa, mà tập trung bảo vệ giá trị sáng tạo và trao quyền kinh tế cho người tạo ra nó.

Việt Nam, trái lại, vẫn kẹt trong khung bảo hộ lỗi thời. Chương trình máy tính được coi là “tác phẩm văn học - nghệ thuật”, không thể đăng ký sáng chế, không thể làm tài sản đảm bảo. Thuật toán - phần cốt lõi nhất của phần mềm, bị loại khỏi khả năng định danh pháp lý. Dữ liệu huấn luyện - thứ tạo nên khác biệt lớn nhất của mô hình AI – lại không được xem là tài sản trí tuệ. Đó là lý do vì sao dù đầu tư nhiều, doanh nghiệp Việt vẫn “đứng ngoài sân chơi công nghệ lớn”, không thể IPO trên sàn quốc tế, không thể gọi vốn ở mức định giá tương xứng với giá trị tài sản vô hình mà mình đang sở hữu.

Khoảng trống pháp lý đó không phải là ngẫu nhiên. Nó bắt nguồn từ chính tư duy lập pháp “chậm thích ứng”, chỉ điều chỉnh khi thực tiễn đã vượt xa, thay vì đi trước để kiến tạo. Trong vụ kiện nổi tiếng Getty Images kiện Stability AI - đơn vị phát triển mô hình Stable Diffusion, câu hỏi pháp lý mang tính toàn cầu được đặt ra: “Việc sử dụng dữ liệu công khai để huấn luyện AI có vi phạm bản quyền không?” Nếu không có khung pháp lý rõ ràng, doanh nghiệp công nghệ sẽ mãi sống trong vùng xám: vừa dễ bị kiện, vừa không thể tự bảo vệ.

Việt Nam cần tránh lặp lại bài học đó. Và may mắn thay, chúng ta đã có định hướng chính trị rõ ràng. Nghị quyết 68-NQ/TW của Bộ Chính trị khẳng định: tài sản trí tuệ, phần mềm, dữ liệu là nguồn lực phát triển đặc biệt quan trọng, cần được bảo hộ - định giá - thương mại hóa - tài chính hóa. Nhưng từ nghị quyết đến hành động, vẫn còn một chặng đường dài thể chế. Cần không chỉ sửa vài điều luật, mà là một cuộc cải cách thể chế đa tầng.

Thứ nhất, phải xác lập quyền sở hữu rõ ràng với tài sản AI: ai là chủ thể hợp pháp – người huấn luyện, người đầu tư hay tổ chức phát triển? Thứ hai, cần hình thành hành lang tài chính – kế toán – ngân hàng để định giá, ghi sổ và thế chấp phần mềm, mô hình, dữ liệu huấn luyện. Và thứ ba, cần xây dựng hệ thống tố tụng chuyên biệt cho tài sản số: từ tòa án công nghệ, đến cơ chế xử lý nhanh vi phạm sáng tạo và đội ngũ giám định viên AI độc lập.

Sandbox pháp lý là không gian thử nghiệm có kiểm soát, giúp doanh nghiệp đăng ký quyền sở hữu, định giá tài sản AI và vận hành mô hình trong giới hạn rủi ro. Đây là công cụ để Nhà nước chủ động kiến tạo, thay vì bị động chạy theo công nghệ.

Từ đó, Việt Nam có thể thiết lập lộ trình ba bước: Ban hành chuẩn định giá IP, thí điểm sandbox AI và IP finance. Mở cổng đăng ký tài sản AI, thành lập hội đồng định giá. Vận hành Tòa án Tài sản số, hình thành thị trường chứng khoán hóa IP.

Và hơn hết, để thể chế có thể theo kịp sáng tạo, cần sự vào cuộc đồng bộ của toàn bộ hệ sinh thái: từ Nhà nước - doanh nghiệp - nhà đầu tư - luật sư - viện nghiên cứu - startup, mỗi bên một vai trò, nhưng phải cùng chung một tầm nhìn: biến tài sản vô hình thành nguồn lực thật, có thể định giá, tài chính hóa và bảo vệ bằng luật pháp hiện đại.

Nếu không, chúng ta sẽ chỉ là quốc gia tiêu dùng công nghệ, mãi mãi đứng ngoài chuỗi giá trị đổi mới toàn cầu. Nhưng nếu dám đi trước một bước, nếu luật pháp dám làm nền tảng cho đổi mới sáng tạo, thì Việt Nam có thể trở thành quốc gia sản sinh công nghệ, nơi AI không còn là đứa trẻ vô thừa nhận, mà là “vàng trí tuệ” - tài sản thật, giá trị thật, có thể góp phần làm nên sức mạnh cạnh tranh quốc gia trong kỷ nguyên số.

Luật đi nhanh, sáng tạo mới đi xa. Và thể chế, nếu không hành động hôm nay, ngày mai sẽ không còn kịp nữa.

Luật sư TRƯƠNG ANH TÚ

Chủ tịch TAT Law Firm

Luật sư Trương Anh Tú - Chủ tịch TAT Law Firm, Ủy viên Thường vụ Trung ương Hội Kinh tế Môi trường Việt Nam, chuyên gia có nhiều năm kinh nghiệm trong lĩnh vực SHTT, đổi mới sáng tạo và thể chế hóa chính sách. Sáng lập Diễn đàn Sở hữu trí tuệ & Đổi mới sáng tạo Việt Nam (VIPIF), tác giả của loạt bài chính luận pháp lý  về hoạch định chính sách và cộng đồng doanh nghiệp sáng tạo.