(LSVN) - Trong thương mại toàn cầu, xuất xứ không chỉ là thông tin kỹ thuật - đó là cam kết danh dự của cả một quốc gia.

Việt Nam là một nền kinh tế có độ mở thuộc hàng cao nhất thế giới. Khi xuất khẩu trở thành động lực tăng trưởng chủ lực, thì bất kỳ hành vi gian lận xuất xứ nào, dù chỉ từ một doanh nghiệp, cũng có thể gây ra chấn động hệ thống. Nó không chỉ là vấn đề đạo đức kinh doanh hay vi phạm thương mại, mà là thách thức mang tính thể chế, đe dọa uy tín quốc gia và môi trường đầu tư.

Từ đầu năm 2025, nhiều động thái cứng rắn đã được các đối tác lớn như Hoa Kỳ, EU, Anh áp dụng đối với hàng hóa Việt Nam: siết kiểm tra nguồn gốc, yêu cầu chứng từ điện tử, gia tăng hậu kiểm. Song song, các vụ việc vi phạm trong nước cũng tăng mạnh. Theo số liệu từ Cục Hải quan, chỉ riêng trong quý II/2025, có hơn 1.247 vụ gian lận xuất xứ bị xử lý, tổng giá trị hàng hóa gần 1.000 tỉ đồng. Trong đó, nhiều vụ có yếu tố tổ chức và giả mạo nhãn hiệu nước ngoài, như vụ phát hiện tại cửa khẩu Móng Cái: 3.200 đôi dép Crocs, 1.720 áo mang nhãn Chanel, Dior được dán mác “Made in Vietnam” dù nguồn gốc từ Trung Quốc.

Thực trạng này cho thấy gian lận xuất xứ không còn là hiện tượng cá biệt, mà đã trở thành rủi ro hệ thống. Các thủ đoạn ngày càng tinh vi – từ tái xuất trá hình đến mượn danh thương hiệu quốc gia – trong khi các công cụ quản lý pháp lý và giám sát kỹ thuật vẫn chưa theo kịp. Hệ thống chứng nhận xuất xứ (CO) hiện nay còn phụ thuộc nhiều vào chứng từ giấy, dễ bị giả mạo hoặc lách luật, chưa đáp ứng được yêu cầu truy xuất nguồn gốc số mà các FTA thế hệ mới như CPTPP, EVFTA hay UKVFTA đặt ra.

Ảnh minh họa. Nguồn: Internet.

“Made in Vietnam” không chỉ là dòng chữ trên bao bì – đó là cam kết pháp lý và biểu tượng của chất lượng. Một khi bị lạm dụng, toàn bộ cộng đồng doanh nghiệp xuất khẩu – kể cả những đơn vị làm ăn chân chính – sẽ phải gánh hậu quả: từ mất ưu đãi thuế quan đến điều tra phòng vệ thương mại, từ phong tỏa hàng hóa đến tổn hại không thể phục hồi về niềm tin thị trường. Đáng lo hơn, nếu không kiểm soát được gian lận từ bên trong, môi trường đầu tư của Việt Nam cũng sẽ bị đánh giá là thiếu minh bạch, tiềm ẩn rủi ro pháp lý – điều mà các nhà đầu tư nước ngoài đặc biệt coi trọng trong bối cảnh cạnh tranh chuỗi cung ứng toàn cầu.

Chúng ta cần nhìn nhận gian lận xuất xứ là một dạng “gian lận quốc tịch hàng hóa”, và xử lý nó bằng một tư duy pháp lý mới: mạnh tay, có hệ thống, và hành động ngay từ gốc. Về luật, cần sửa đổi quy định để nâng mức xử phạt hành chính lên ngưỡng sát thương kinh tế, áp dụng biện pháp tước quyền tiếp cận ưu đãi FTA đối với doanh nghiệp vi phạm, đặc biệt hình sự hóa các hành vi gian lận có tổ chức, có yếu tố xuyên quốc gia – tương đương với tội gian lận thuế hoặc buôn lậu quy mô lớn.

Về kỹ thuật, Việt Nam cần sớm xây dựng một hệ sinh thái số hóa toàn diện cho xác minh xuất xứ: hệ thống CO điện tử tích hợp blockchain, kết nối dữ liệu giữa hải quan, bộ công thương và các hiệp hội ngành hàng, cho phép truy xuất theo thời gian thực và có khả năng cảnh báo sớm đối với các chuỗi cung ứng bất thường. Đây không chỉ là yêu cầu kỹ thuật, mà là hạ tầng pháp lý thiết yếu để bảo vệ lòng tin quốc tế.

Về doanh nghiệp, cần chấm dứt tư duy “gian lận là chuyện của nhà nước kiểm tra”. Trách nhiệm xây dựng thương hiệu xuất xứ thuộc về từng nhà xuất khẩu. Trong một thế giới ngày càng tuân thủ – nơi mà vài phần trăm lệch chuẩn cũng có thể khiến đơn hàng bị hủy, hợp đồng bị đóng băng – thì sự chủ động về pháp lý không còn là lựa chọn, mà là điều kiện sống còn.

Không có uy tín xuất xứ, thì không thể có thương hiệu quốc gia. Không có thương hiệu quốc gia, thì mọi chính sách hội nhập chỉ còn là hình thức. Gian lận xuất xứ không chỉ là mối đe dọa pháp lý, mà là bài kiểm tra tư cách của một nền kinh tế đang vươn lên nhóm dẫn đầu xuất khẩu toàn cầu.

Pháp luật không thể đứng ngoài. Môi trường đầu tư không thể bị đánh đổi. Và nếu chúng ta không hành động đủ nhanh, thế giới sẽ thay chúng ta hành động – bằng cách quay lưng.

Luật sư TRƯƠNG ANHH TÚ

Chủ tịch TAT Law Firm

Luật sư Trương Anh Tú là Chủ tịch TAT Law Firm, Ủy viên Thường vụ Trung ương Hội Kinh tế Môi trường Việt Nam.

Ông là chuyên gia trong lĩnh vực pháp lý kinh tế, thương mại, sở hữu trí tuệ và chính sách phát triển bền vững. Ông đồng thời là tác giả loạt bài của chuyên mục “Góc nhìn” – chuyên mục chính luận được đánh giá cao.