(LSVN) - Cải cách tổ chức tòa án không phải là bước trang điểm cho bộ máy cũ, mà là nền móng cho một hệ tư pháp của thời đại mới. Thời đại mà công lý không còn quanh quẩn trong những bức tường tòa án, mà phải hòa vào dòng chảy đời sống, kinh tế, công nghệ và kỳ vọng công dân. Muốn vậy, cần một hệ sinh thái tư pháp mới: có công nghệ để rút ngắn khoảng cách địa lý, có quy trình đơn giản để người dân không sợ thủ tục, có hỗ trợ đa tầng để không ai bị bỏ lại. Và trên hết, cần một tư duy cải cách thực sự: không phải để hệ thống dễ quản, mà để nhân dân dễ sống với pháp luật.

Một người dân ở Hàm Thuận Nam muốn khởi kiện quyết định hành chính về thu hồi đất, nhưng tòa án lại đặt ở Đà Lạt - cách đó gần 180 cây số, qua những cung đường đèo dốc quanh co. Một tiểu thương tại Sa Pa vướng tranh chấp thuê kho bãi trị giá chưa đến 100 triệu đồng, nhưng để nộp đơn, đối chất, dự phiên xử, họ phải đi về giữa Sa Pa và Yên Bái - hành trình gần 200 km, kéo dài cả tuần, nhiều chi phí không thể ghi hóa đơn. Những câu chuyện như thế không còn là ngoại lệ. Và kể từ ngày 01/7/2025, khi Luật Tổ chức Tòa án nhân dân sửa đổi chính thức có hiệu lực, với quy định xóa bỏ Tòa án nhân dân cấp huyện, tổ chức lại thành các tòa khu vực và phân hóa theo lĩnh vực xét xử, thì đó có thể trở thành trạng thái phổ biến trong đời sống tư pháp của người dân.

Câu hỏi lập tức đặt ra: cải cách này có đưa công lý tiến gần hơn, hay vô tình khiến nó trở nên xa xôi, hình thức và khó với tới?

Ảnh minh họa. Nguồn: Internet.

Nhưng thay vì vội vàng trả lời, có lẽ chúng ta nên bắt đầu bằng cách nhìn thẳng vào vấn đề – không thành kiến, cũng không ảo tưởng. Mô hình tòa án theo địa giới hành chính cấp huyện, cấp tỉnh là cấu trúc quen thuộc, kéo dài hàng chục năm. Nhưng chính sự “quá quen” ấy khiến nó dễ trì trệ, khó thay đổi, khó thích ứng với những yêu cầu mới. Trong khi xã hội đang vận động với tốc độ rất khác: doanh nghiệp phát triển xuyên tỉnh, tranh chấp đòi hỏi hiểu biết chuyên sâu, người dân có thể không biết hết các thủ tục nhưng lại kỳ vọng nhiều hơn vào sự bảo vệ của pháp luật. Một hệ thống tư pháp hiện đại không thể tiếp tục vận hành như những “phòng ban hành chính” đóng theo địa bàn hành chính cũ kỹ.

Trong bối cảnh đó, Luật Tổ chức Tòa án 2025 đưa ra một lựa chọn quyết liệt: tái cấu trúc hệ thống theo mô hình khu vực - chuyên hóa. Không còn “mỗi huyện một tòa”, thay vào đó là “mỗi khu vực một hệ thống tinh gọn, chuyên sâu”. Xét về cấu trúc, đây là bước đi lớn, mang tính thiết kế lại cả nền tư pháp sơ thẩm. Về tư tưởng, đó là lời khẳng định: đã đến lúc công lý phải chuyên nghiệp như mọi ngành kỹ thuật khác - có phân ngành, có chuyên môn, có tiêu chuẩn rõ ràng về con người thực thi và cách thức xử lý.

Một tòa hành chính không thể chỉ căn cứ văn bản, nó cần hiểu cách mà chính sách vận hành, cách mà bộ máy hành chính tác động lên người dân. Một tòa phá sản không thể chỉ làm trung gian phân chia tài sản, mà phải nhìn thấy cả chiến lược tái cấu trúc, rủi ro tài chính, thời điểm đóng hay giữ doanh nghiệp. Một tòa sở hữu trí tuệ không chỉ đọc hồ sơ đăng ký bản quyền, mà cần có năng lực hiểu công nghệ, sản phẩm sáng tạo, quy chuẩn pháp lý quốc tế. Công lý hiện đại không thể xét xử như kiểu đơn thư, cứ có tranh chấp thì chia đôi. Phải có phán quyết đúng bản chất, đúng thời điểm, đúng nhịp sống thực tế.

Nhưng chỉ thay đổi mô hình tổ chức thì chưa đủ. Thách thức lớn nhất không nằm ở việc tòa án được đặt ở đâu, mà nằm ở năng lực của đội ngũ thẩm phán. Không có công lý chuyên sâu nếu người cầm cán cân pháp luật không đủ chuyên môn, không được đào tạo đúng hướng. “Chỉ thị số 01/2023/CT‑CA ngày 03/01/2023 của Chánh án TANDTC xác định rõ: phân công Thẩm phán theo năng lực, đào tạo chuyên đề theo từng nhóm vụ việc, và thiết lập tiêu chuẩn bổ nhiệm chuyên ngành…”

Từ góc nhìn hành nghề, đặc biệt trong lĩnh vực kinh tế - thương mại, tôi thấy rõ điều doanh nghiệp cần không phải là một tòa án “có thẩm quyền trên giấy”, mà là một hệ thống xét xử có thể dự đoán được kết quả, hợp lý về thời gian, minh bạch về chi phí, và đủ độ hiểu biết để phân xử đúng bản chất tranh chấp. Một vụ phá sản doanh nghiệp có hàng trăm công nhân, hàng chục ngân hàng và đối tác liên quan không thể được xử như một vụ nợ dân sự đơn thuần. Một tranh chấp bản quyền công nghệ không thể kéo dài 2 - 3 năm trong khi thị trường đã chuyển sang phiên bản khác. Nếu không đi cùng cải cách thủ tục, ứng dụng công nghệ và thiết lập cơ chế hỗ trợ pháp lý từ xa, thì công lý dù đúng về mặt mô hình - vẫn sẽ lạc nhịp với đời sống thực tế.

Câu hỏi cốt lõi không phải là “bao nhiêu cấp tòa” hay “tòa đặt ở đâu”. Mà là: khi người dân, doanh nghiệp cần sự bảo vệ hợp pháp, họ có thể tiếp cận được một hệ thống hiểu họ, hỗ trợ họ, và giải quyết tranh chấp theo cách thực sự có ích cho cuộc sống hay không? Một nền tư pháp hiện đại không nên đo bằng sơ đồ tổ chức, mà bằng độ tin tưởng của người sử dụng pháp luật. Nếu một người dân miền núi có thể nộp đơn kiện trực tuyến, được hướng dẫn thân thiện và dự phiên xử từ xa mà không bị xem là “ngoại lệ”; nếu một doanh nghiệp nhỏ dám kiện vì biết rằng phán quyết sẽ công bằng, chi phí hợp lý - thì lúc ấy, công lý đã không còn là khái niệm, mà trở thành hành động.

Cải cách tổ chức tòa án không phải là bước trang điểm cho bộ máy cũ, mà là nền móng cho một hệ tư pháp của thời đại mới. Thời đại mà công lý không còn quanh quẩn trong những bức tường tòa án, mà phải hòa vào dòng chảy đời sống, kinh tế, công nghệ và kỳ vọng công dân. Muốn vậy, cần một hệ sinh thái tư pháp mới: có công nghệ để rút ngắn khoảng cách địa lý, có quy trình đơn giản để người dân không sợ thủ tục, có hỗ trợ đa tầng để không ai bị bỏ lại. Và trên hết, cần một tư duy cải cách thực sự: không phải để hệ thống dễ quản, mà để nhân dân dễ sống với pháp luật.

Luật sư Trương Anh Tú - Chủ tịch TAT Law Firm.

Luật sư Trương Anh Tú - Chủ tịch TAT Law Firm, Chuyên gia pháp lý trong lĩnh vực cải cách tư pháp, pháp luật kinh tế - thương mại và chính sách công. Với hơn 20 năm hành nghề, ông theo đuổi một tư duy xuyên suốt: “Pháp luật không chỉ để quản lý xã hội – mà phải đồng hành cùng con người, trong từng quyết định, từng bước tiến”.

Là Chủ nhiệm chuyên mục “Góc nhìn TAT” trên các nền tảng chuyên môn, ông thường xuyên đưa ra bình luận sâu sắc về các cải cách pháp luật, chính sách kinh tế, cũng như các vụ việc có ảnh hưởng xã hội. Các bài viết của ông nổi bật bởi sự kết hợp giữa kinh nghiệm hành nghề, tư duy chính sách và góc nhìn nhân bản.

Luật sư TRƯƠNG ANH TÚ

Chủ tịch TAT Law Firm