(LSVN) - Cái mới không thể sống trong chiếc áo cũ. Sáng tạo không thể lớn lên nếu vẫn bị ràng buộc bởi luật chơi xưa cũ và tư duy an toàn. Giải Nobel Kinh tế 2025 đã chỉ rõ: muốn tăng trưởng dài hạn, thể chế phải dám phá bỏ rào chắn cho đổi mới. Với Việt Nam, nơi đang thí điểm thị trường tài sản số và sửa Luật SHTT, đây không còn là lý thuyết viễn tưởng. Đó là bài toán trước mắt, hoặc thay đổi để thích nghi, hoặc chấp nhận tụt lại sau trong cuộc đua toàn cầu về tri thức và công nghệ.

Khi giải Nobel Kinh tế được trao cho ba nhà kinh tế Joel Mokyr, Philippe Aghion và Peter Howitt - những người đã dày công nghiên cứu mối quan hệ giữa đổi mới sáng tạo và tăng trưởng dài hạn, họ không chỉ được tôn vinh vì lý thuyết, mà còn vì tính thời sự chính sách. Đó là cảnh báo với các quốc gia đang bước vào nền kinh tế số: Đổi mới không thể phát huy hiệu quả nếu bị trói buộc bởi thể chế chậm, tư duy cũ và cơ chế thử nghiệm nửa vời.

Ảnh minh họa. Nguồn: Internet.

Trong lý thuyết “tăng trưởng Schumpeter mới”, nền tảng cho giải Nobel năm nay - Aghion và Howitt nhấn mạnh vai trò của “sự hủy diệt sáng tạo”: Cái cũ phải nhường chỗ cho cái mới, đổi mới cần được trao cơ hội để thách thức trật tự cũ. Nhưng nếu luật pháp không kịp thời bảo vệ ý tưởng mới, thị trường mới, mô hình mới, thì cái cũ vẫn mặc nhiên tồn tại, thậm chí áp đảo.

Đây chính là điểm chạm quan trọng với các quan điểm mà tôi, dưới tư cách chuyên gia pháp lý, đã nhiều lần chia sẻ trên các diễn đàn: đổi mới không chỉ là vấn đề công nghệ, mà là quyền năng pháp lý để cái mới có thể được thừa nhận, vận hành và bảo vệ. Việt Nam từng chứng kiến nhiều startup sáng tạo bị “mắc kẹt” chỉ vì thiếu hành lang pháp lý rõ ràng, hoặc bị đưa về “vùng xám” cho đến khi tự tan rã.

Việc Chính phủ ban hành Nghị quyết 05 thí điểm thị trường tài sản số là một dấu mốc lớn. Nhưng thí điểm mà không dám “thử” thật sự, hoặc không có cơ chế bảo vệ rõ ràng cho nhà đầu tư, nhà sáng lập, thì sandbox sẽ chỉ là “bể cạn” - không đủ độ sâu để ươm tạo sáng tạo.

Giải Nobel năm nay thêm một lần khẳng định: Nơi nào thể chế đủ linh hoạt để cái mới phát triển, nơi đó có tăng trưởng bền vững. Đổi mới không thể đi một mình. Nó cần một hệ sinh thái mà ở đó, quyền sở hữu tài sản số được ghi nhận; hợp đồng thông minh được pháp luật thừa nhận; dòng vốn đầu tư mạo hiểm được bảo vệ khỏi rủi ro pháp lý không đáng có. Nếu không, cái mới chưa kịp trưởng thành đã bị “dập tắt” bởi chính môi trường nó được sinh ra.

Một khía cạnh quan trọng từ lý thuyết của Mokyr là: Công nghệ không tự tạo ra tăng trưởng, mà tăng trưởng chỉ đến khi tri thức được xã hội hóa, thể chế hóa. Điều đó đúng tuyệt đối với tài sản số, tiền mã hóa, AI, blockchain…

Tại Việt Nam, hàng loạt tài sản số đang vận hành ngoài vòng pháp lý. Người đầu tư không có luật để bảo vệ, doanh nghiệp không có chuẩn để định giá, nhà nước không có cơ chế để thu thuế hay kiểm soát rủi ro. Trong khi đó, thị trường vẫn sôi động, dòng tiền vẫn đổ vào, và các “shark cá lòng tong” vẫn xuất hiện nhan nhản trên truyền hình và mạng xã hội. Không gian sáng tạo ấy, nếu không được thể chế hóa, sẽ dễ dàng biến thành không gian lừa đảo.

Giải Nobel năm nay chính là lời cảnh tỉnh: Một quốc gia chỉ có thể đi xa về đổi mới nếu thể chế chịu đi trước, hoặc chí ít đi cùng. Pháp luật không chỉ để kiểm soát cái mới, mà phải biết tạo điều kiện cho cái mới sinh sôi, nảy nở. Và luật sư, chuyên gia, nhà lập pháp, những người góp phần xây nền thể chế ấy, không thể đứng ngoài.

Đó cũng là tinh thần mà tôi đã nhiều lần chia sẻ trong các bài viết, như: “Tài sản số - không thể bị giam mãi trong vùng xám pháp lý”, “Đổi mới sáng tạo không thể chỉ là khẩu hiệu” hay “Luật sư: từ người bảo vệ pháp luật đến kiên tạo thể chế”.

Giải Nobel 2025 giúp củng cố thêm một điều: Đổi mới sáng tạo chỉ thật sự dẫn đến thịnh vượng khi được đặt trên nền thể chế minh bạch, bảo vệ và khuyến khích cái mới. Nếu không, mọi cuộc cách mạng công nghệ đều chỉ là bọt sóng.

Trong thời đại của sáng tạo, thể chế không thể chỉ kiểm soát cái mới. Nó phải biết nâng đỡ, bảo vệ và mở đường. Nếu không, cái mới sẽ bị bóp nghẹt bởi chính luật lệ của thế giới cũ.

Luật sư TRƯƠNG ANH TÚ

Chủ tịch TAT Law Firm

Luật sư Trương Anh Tú - Chủ tịch TAT Law Firm, là chuyên gia pháp lý trong các lĩnh vực đổi mới sáng tạo, sở hữu trí tuệ, công nghệ số và quản trị pháp lý doanh nghiệp. Ông là Ủy viên Thường vụ Trung ương Hội Kinh tế Môi trường Việt Nam, từng phát biểu và tham gia tư vấn chính sách tại nhiều diễn đàn lớn về luật - công nghệ - kinh tế xanh. Nhiều quan điểm của ông về “sandbox pháp lý”, “cơ chế bảo vệ tài sản số”, “luật cho đổi mới sáng tạo” đã được trích dẫn và thảo luận rộng rãi trong giới học thuật và hoạch định chính sách.