(LSVN) - Trong kỷ nguyên nơi AI có thể lập luận pháp lý, dữ liệu quý hơn vàng và sự thật dễ bị bóp méo chỉ bằng một cú chạm, luật sư không còn là người đến sau tranh chấp. Họ phải trở thành kiến trúc sư của công lý - người thiết kế nền tảng pháp lý cho một xã hội công bằng giữa những chuyển động dữ dội của công nghệ, thị trường và đạo đức.

Trong quá khứ, luật sư thường xuất hiện khi quyền lợi bị xâm hại, hợp đồng đổ vỡ hay công lý lạc đường. Nhưng hôm nay, vai trò ấy không còn đủ. Luật sư cần hiện diện từ giai đoạn hoạch định: từ bản vẽ dự án, thiết kế sản phẩm số, xây dựng nền tảng dữ liệu, phát triển công nghệ mới cho đến việc kiến tạo chính sách - nơi mỗi câu chữ không chỉ ràng buộc trách nhiệm, mà còn tạo ra sự công bằng dài hạn. Trong một thế giới không chắc chắn, luật sư chính là người dự báo rủi ro, quy chuẩn hoá tương lai và giữ cho hệ thống không trượt khỏi đạo lý.

Luật sư Trương Anh Tú điều hành tại Diễn đàn "Thể chế hoá đổi mới sáng tạo - Bảo vệ tài sản vô hình theo tinh thần Nghị quyết 68-NQ/TW”.

Công lý hôm nay không chỉ nằm trong các bản án hình sự, dân sự hay thương mại. Nó đang hiện hình ở những “vùng xám” mở rộng từng ngày: Quyền nhân thân trên không gian số, định danh kỹ thuật số, sở hữu trí tuệ trong môi trường AI, định giá dữ liệu cá nhân, trách nhiệm đạo đức của thuật toán. Trong những khu vực chưa có luật ấy, luật sư không thể chờ đợi. Họ cần đi trước một bước – lên tiếng, cảnh báo rủi ro, đưa ra phương án khả thi và định hình chuẩn mực. Không chỉ cho khách hàng, mà cho cả nhà nước, doanh nghiệp và cộng đồng. Không còn là người giải quyết hậu quả, luật sư trở thành người đồng kiến tạo thể chế.

Tại Việt Nam, sự chuyển biến này đã rõ nét. Từ phòng xử đến bàn thảo chính sách - vai trò luật sư đang mở rộng ra không gian thể chế, từ các diễn đàn như VIPIF, Diễn đàn Kinh tế tư nhân, Hội thảo phát triển thị trường vốn, đến chuỗi hội nghị chuyên sâu của Ban Kinh tế Trung ương, Bộ KH&CN, Bộ Tư pháp, VCCI… Tiếng nói nghề nghiệp đã góp phần định hình nhiều đạo luật lớn: Luật Đất đai 2024, Luật Giao dịch điện tử, Luật SHTT sửa đổi, các khung pháp lý về AI, kinh tế số, tài sản dữ liệu, sandbox đổi mới sáng tạo.

Chỉ trong vài ngày nữa, Hội nghị thường niên lần thứ 38 của Hiệp hội Luật châu Á - Thái Bình Dương (LAWASIA) sẽ diễn ra tại Hà Nội với gần 600 đại biểu, tiếp tục là một minh chứng sống động cho vai trò ngày càng rõ nét của giới luật sư Việt Nam trong không gian pháp lý quốc tế. Từ phản biện chính sách, giới luật sư đang chuyển mình thành lực lượng đồng kiến tạo thể chế, một phần không thể thiếu trong bản vẽ hệ thống pháp quyền hiện đại.

Thực tiễn đang đặt ra một câu hỏi cốt lõi: Nếu máy móc có thể thay con người viết luật, thì điều gì làm nên bản sắc của một luật sư? Câu trả lời không nằm trong thuật toán. Trí tuệ nhân tạo có thể mô phỏng lý lẽ, nhưng không thể hiểu thiện chí bị tổn thương. Nó có thể phân tích xác suất, nhưng không biết đâu là đúng về lý nhưng sai về lòng người. Khi pháp luật đứng trước nguy cơ trở thành một chuỗi lệnh lạnh lùng, thì đạo đức nghề nghiệp chính là la bàn duy nhất. Nếu đánh mất phần nhân bản, nghề luật sẽ không còn là trụ cột của công lý, mà chỉ còn là công cụ kỹ thuật. Người luật sư vì vậy phải là người gìn giữ linh hồn của lý, giữ cho công bằng không bị đóng băng giữa thời đại của máy móc.

Năm 2025 đánh dấu 80 năm kể từ khi Chủ tịch Hồ Chí Minh ký Sắc lệnh 46/SL, đặt nền móng cho nghề luật sư cách mạng, và cũng là năm thứ 11 kể từ khi ngày 10/10 được chọn làm Ngày truyền thống Luật sư Việt Nam. Từ một nghề từng được xem là “xa lạ với nhân dân”, nay đã có gần 20.000 luật sư hành nghề trên khắp cả nước. Họ có mặt trong mọi lĩnh vực, từ tranh tụng đến tư vấn đầu tư, từ sở hữu trí tuệ, công nghệ số đến môi trường, thị trường vốn và truyền thông. Nhưng số lượng không phải là đích đến. Bước tiến quan trọng hơn là chuyển đổi tư duy: từ người đi sau luật trở thành người đồng kiến tạo luật; từ kỹ năng cá nhân thành tư duy hệ thống; từ “thắng kiện” thành “kiến tạo sự ổn định pháp lý dài hạn”.

Một nền pháp quyền hiện đại không thể thiếu sự đồng hành của giới luật sư. Không chỉ với tư cách người hành nghề, mà là một thành tố cấu trúc của thể chế. Họ cần có mặt trong ban soạn thảo luật, hội đồng chuyên môn, các tổ chức giám sát độc lập, các cơ chế phản biện chính sách. Luật sống là luật đến từ thực tiễn. Nếu một đạo luật được xây dựng mà thiếu phản chiếu từ người hành nghề, thiết kế ấy sẽ dễ mơ hồ, dễ bị lạm dụng hoặc không bắt nhịp với đời sống.

Nếu pháp luật là một công trình đang xây dở, luật sư là người đặt móng, không phải người dọn dẹp sau cùng. Họ hành nghề không chỉ để thắng kiện, mà để dựng xây một thế giới nơi pháp luật được hiểu đúng, áp dụng đúng và sống cùng dân chúng. Đó là lý tưởng cao nhất, cũng là phần việc không thể thay thế, ngay cả trong thời đại AI.

Luật sư TRƯƠNG ANH TÚ

Chủ tịch TAT LawFirm

Luật sư Trương Anh Tú là một trong những gương mặt nổi bật tại giao điểm giữa hành nghề luật và xây dựng chính sách. Ông là một trong những người định hình vai trò mới cho nghề luật trong không gian thể chế, số hoá và tài sản trí tuệ.