(LSVN) - Một chum vàng trong lòng đất, một bãi cát phủ kín vườn dân sau lũ, cả hai đều không thuộc về người chủ đất. Luật bảo thế. Nhưng công bằng có nghĩ thế không? Khi tài nguyên được định giá, còn mất mát thì không, có lẽ đã đến lúc ta phải hỏi: luật đúng đến đâu, nếu lòng người vẫn thấy sai?

Sau cơn lũ, hàng trăm nghìn khối cát vàng tràn vào vườn nhà dân, phủ lên cây cối, ruộng vườn, lối đi. Nhưng thay vì được xem là tài sản “trời cho”, cát ấy lại được xác định là khoáng sản - tài nguyên quốc gia và Nhà nước tổ chức đấu giá khai thác, thu tiền về ngân sách. Người dân, những người trực tiếp hứng chịu thiệt hại, những người đang sống trên mảnh đất bị cát lấp đầy, không được xúc, không được dùng, không được chia sẻ. Họ chỉ được nhìn.

Ảnh minh hoạ.

Tình cảnh ấy nghe sao mà giống một câu chuyện rất cũ: người thợ xây đào móng, vô tình phát hiện một chum vàng chôn dưới đất. Theo Điều 229 Bộ luật Dân sự 2015, nếu là kho báu, tài sản ấy thuộc về Nhà nước. Người phát hiện có thể được thưởng 50%. Chủ đất - tức người sở hữu hợp pháp khu vực ấy, không có phần. Cả hai tình huống đều đúng luật. Nhưng cả hai đều để lại một cảm giác… sai sai.

Khi rủi ro thuộc về người dân, nhưng cơ chế phân chia lợi ích từ tài sản phát sinh lại chưa đủ công bằng, thì ranh giới giữa “đúng quy định” và “đúng với lẽ đời” trở nên mong manh đến chua chát.

Luật Khoáng sản và Luật Dân sự hiện hành được xây dựng trên nguyên tắc quản lý thống nhất và sở hữu toàn dân đối với tài nguyên. Nhưng ngay trong chính Luật Địa chất và Khoáng sản 2024 (Điều 3), cũng đã xác lập một tinh thần rất khác: bảo đảm hài hòa lợi ích giữa Nhà nước, tổ chức, cá nhân và người dân tại địa phương nơi có tài nguyên được khai thác. Hài hòa, không thể là một bên gánh thiệt hại, một bên thu lợi.

Hài hòa, không thể chỉ được hiểu là Nhà nước thu ngân sách, mà còn phải được thể hiện ở cơ chế bù đắp trực tiếp, minh bạch cho cộng đồng nơi tài nguyên được khai thác. Khi người dân vẫn phải tự sửa nhà sau lũ, trong khi nguồn thu từ chính mảnh đất ấy không quay về bù đắp mất mát cụ thể, thì bài toán công bằng vẫn còn bỏ ngỏ. Đây không còn là câu chuyện kỹ thuật pháp lý, mà là phép thử của công lý đời thường.

Nếu tài nguyên là của toàn dân, thì lợi ích từ nó không thể chỉ chảy vào ngân sách mà phải chảy ngược về nơi nó phát sinh. Từ thôn bản bị lũ quét, từ vườn ruộng bị chôn vùi, từ đôi bàn tay phải đào từng xe cát đi đổ mà vẫn bị nhắc nhở vì xúc không xin phép. Nếu tài sản được định giá trên giấy, thì sự mất mát của dân cũng cần được định danh bằng hỗ trợ cụ thể. Và nếu pháp luật chưa có quy định, thì đã đến lúc cần một chương riêng cho “tài sản hình thành do thiên tai”, nơi mà công lý không đứng về phía ai, mà đứng cùng người đầu tiên chịu mất mát.

Chúng ta không thể mãi để người dân trở thành “khách đứng nhìn” trong chính cuộc đời mình. Bởi nếu chum vàng chôn dưới đất là bài học về quyền, thì cát vàng phủ kín vườn sau lũ là bài học về lẽ. Quyền và lẽ, nếu không đi cùng nhau thì luật dù đúng, vẫn không đủ để làm người ta yên tâm gọi đó là công bằng.

Luật sư TRƯƠNG ANH TÚ

Chủ tịch TAT Law firm

Luật sư Trương Anh Tú - Chủ tịch TAT Law Firm, Ủy viên Thường vụ Trung ương Hội Kinh tế Môi trường Việt Nam.

“Pháp luật chỉ có ý nghĩa khi công bằng không bị bỏ quên. Tài nguyên có thể thuộc về Nhà nước, nhưng sự sẻ chia phải bắt đầu từ nơi thiên tai đi qua".